مولانا جلال الدين محمد بن بهاء الدين محمد بن حسين الخطيبي معروف به مولوي يا ملاي روم فرزند سلطان العلما بهاءالدين بود كه از مادر خوارزمشاهي در بلخ در سال 604 هـ . چشم به جهان گشوده است و در اوان كودكي همراه پدرش به آسياي صغير رفته، در شهر قونيه در محيط سلجوقي زيسته است و همانجا در سال 672 هـ . فوت كرده است.
متأسفانه آنچه از مولوي بلخي به زبان مادري او به روزگاران به ما رسيده است، اندك است.
بازشناختن ابعاد شخصيت والاي اين اعجوبهي قرن هفتم هجرت، جز با تحليل آثار تركي و فارسي وي به طور توأمان، امكانناپذير خواهد بود. و اين كاري است فرا راه دانشجويان امروز و اساتيد آيندهي ادب پربار اين مرز و بوم اسلامي كه با انجام آن بتوانند تحليلي بهنجار از تاريخ ادبيات اسلامي ايران به دست دهند.
مولوي رومي از نخستين شاعران تركيگوي آسياي صغير در اوان فراگيري اسلام در آن سرزمين نيز به شمار ميرود. مرحوم نهاد سامي بانارلي تأكيد ميكند كه:
«جلال الدين رومي نخستين كسي است كه در آسياي صغير از او ديوان تركي بر جاي مانده است».1
در عصر او عنصر مسلمان در آسياي صغير كه همراه سلجوقيان به آن ديار رفته بودند و عموما ايراني و تركي زبان و تركيدان بودند، فزوني ميگرفت و اين فزوني، شاعران اين ديار را مجبور به توجه به شعر تركي ميكرد و خود مهاجران نيز - همچون مولوي- خود شاعر و سخنگو و اهل بيان و قلم بودند.
اشعار تركي مولانا يكبار توسط شرف الدين سالت قايا در سال 1313 ش. و بار دوم بوسيلهي مجدود منصور اوغلو در سال 1332 ش. در استانبول منتشر شد. در تهران برخي از ملمّعات تركي او را مرحوم فروزانفر در ديوان كبير وارد كرده است. در سال 1369، نگارنده توانستم اشعار تركي بازمانده از مولوي را تحت عنوان «سيري در اشعار تركي مكتب مولويه» در تهران انتشار دهم.2
در آوردن نمونههايي از ديوان تركي مولانا در اين مجموعه، سعي بر آن داشتيم ضبط كهن برخي واژهها را حفظ كنيم. نظير:
يوقسول (= يوخسول)، نسنه (= نمنه)، قيلغيل (= قيلگيل، قيلگين)، قامو (= هامي)، بيگي (= كيمي) و جز آنها.
اوسسون وارسا اي غافل آلدانماغيل زنهار مالا، ايشين زحمتين گؤروپتون ديرهسين دونيا ماليني، سنياونودوردوستلارين، اوغلون، قيزين،عورتلرين، قيلمايالار سنه وفا، بونلار باي اولا سن گدا، بير دمليغا آغلاشالار آندان و اروپ بايراشالار، اول كيم گئده اوزاق يولا، گرك آزيق آلابيلا، وئردي سنه مالي چلب، تا خيره قيلاسان سبب، بوگون سئوينيرسن بنيم، آلتونوم آقچام چوق دئيو، اس ائتميه مالين سنين خوش اولميا حالين سنين، اول مال دئدون مار اولا حقا كه گورون دار اولا، آلتين ايسه آندا چوراق، اولا سنه اول خوش طوراق، مال سرمايه قيلغيل آزيق، حقه اينانيرسان باييق، چون اولا ألونده درم، گوج يئتدوكجه قيلغيل كرم، ائتمه مالين الا تلف، حق بير بينه وئرور خلف، ديلر ايسن عيش ابد، توتغيل نه دئديسه احد، بؤيله بويوردو لم يزل، بيلين بونو قيلين عمل، يوقسولايسنصبرائيلهغيلگربايايسنذكر ائيلهغيل، دونيااونون آخرت اونون، نعمت اونون محنت اونون، حقا بنه نه مال گرك، نه قيل گرك نه قال گرك، ايشمس ديله حقدن حقي، بيز فانييز اولدور باقي،
|
|
شولنسنهيهكهسنقويوب گئدهسن اول گئري قالا. آن قالير آني خرج ائدوپ، سن آنميا رهي بولا. اول ماليني أولهشهلر، حساب ائدوپ قيلدان قيلا. سنين ايچون وئرميهلر، بير پاره اتمك يوقسولا. سني چوكورا گؤموشوب تئز دؤنهلر گوله- گوله. آلمازوسا يوقدا قالا، ائرميه هرگز منزلا. خير ائيلهدهقيلحق طلب، وئرمهدن اول مالين يئلا. آنمازموسوناولسونو كيم محتاج اولاسين بير پولا. نسنه [يه] ارميه ألون گر سونمادونسا ال الا. هرگز مدد بولماياسون چئوره باقوب ساغا سولا. نئيلر طاشيم قيلدين ياراق آنلار سنه قارشوگلا. ياپ آخرت، دونيايي ييق، تا ايرهسون خوش منزلا. اؤگود بودور كه بن دئرم دولت آنين اؤگود آلا. قيلغيل سلف قيلما علف، وئرنه قامو ضايع اولا. آندان ديله هر دم مدد تا ايرهشهسون حاصلا. ترك ائيلهنوز طول أمل، اويمانيز هر بير باطلا. هربير حالهشكر ائيلهغيلحق دؤندورور حالدان حالا. تامو اونون جنّت اونون، دولت اونون كافي بولا. ديلهگوم ائيو حال گرك، كندوزونو بيلن قيلا. قامولار اونون مشتاقي، تا خود كه اول كيمين اولا.
|
***
گلهسن بوندا،سنهمن،غرضيم يوق ائشيدورسن؟ چلبي دير قامو ديرليك، چلبه گل، نه گزرسن؟ نه اغوردور، نه اغوردور، چلب آغريندا قيغيرماق!
|
|
قالاسن اوندا، ياووزدور يالونوز قاندا قالورسن. چلبي قوللارين ايستر، چلبييي نه سانورسن؟ قولاغونآچ،قولاغونآچ!بولاكيم آندا دولارسن.3
|
***
گئچ گينن اوغلان، هي بيزه گل گيل! آي بيگي سن سن، گون بيگي سن سن،
گئچ گينن اوغلان اوتاغا گل گيل! اول چيچگي كيم يازيدا بولدون،
|
|
داغدان اوداغا هي گزه گل گيل! بيمزه گلمه، بامزه گل گيل!4
يول بولامازسان داغ داغا گل گيل! كيمسهيه وئرمه حسمونه وئرگيل.5
|
***
اگر گئي دور قارينداش يوخسا ياووز، چوباني برك دوت قوردلار اؤكوشدور، اگر تاتسان اگر رومسان اگر ترك،
|
|
اوزون يولدا سنه بودور قلاوز. ائشيت بندن قاراقوزوم قاراقوز. زبان بيزبانان را بياموز.6
|
ملمعات
داني كه من به عالم يالقوز سني سئوهرمن، من يار بيوفايم بر من جفا قيلورسن، روي چو ماه داري من شاد دل از آنم، تو همچو شير مستي داهي قانوم ايچرسن، هر دم به خشم گويي وارغيل منيم قاتيمدان، روزي نشست خواهم يالقوز سنين قاتوندا، ماهي چو شمس تبريز، غيبت نمود گفتند،
|
|
چون در برم نيايي اندر غمت اؤلرمن. گر تو مرا نخواني من خود سني تيلرمن. زاني شكرلبانت بير اؤپگهنك تيلرمن. من چون سگان كويت دنبال تو گزرمن. من روي سخت كرده نزديك تو دورورمن. همسنچاخير ايچرسن هم من قوپوز چالار من. از ديگري نپرسيد من سؤيلرم آرارمن.7
|
***
ماه است نميدانم خورشيد رخت يا نه،
|
|
بو آيرولوق اودونا نئجه جيگريم يا نه؟8
|
***
مجنون بيگي واويلي اولدوم يئنه ديوانه،
|
|
فتنهلي آلا گؤزلر چون اويقودان اويانه.9
|
***
تركي كند آن صبوح و گويد، تركيت به از خراج بلغار،
|
|
با هندوي شب به خشم: سن سن! هر سن سن تو هزار رهزن.
|
***
من كجا، شعر از كجا، ليكن به من در ميدمد،
|
|
آن يكي تركي كه آيد هي بگويم: كيم سن!
|
پانوشتها:
1. ح.م. صديق، سيري در اشعار تركي مكتب مولويه، انتشارات ققنوس، تهران، 1369.
2. نهاد سامي بانارلي. رسيملي تورك ادبياتي تاريخي، ج 1، ص 319.
3. همان، ج 3، ص 162.
4. جلال الدين مولوي. ديوان كبير، به اهتمام بديع الزمان فروزانفر، ج 4، ص 219.
5. نهاد سامي، پيشين، ص 319.
6. همان، ص 65.
7. همان، ص 163.
8. همان.
9. وصفي ماهر، پيشين، ص 151.
منابع مطالعهي ديوان تركي مولوي:
· حسن علي، مولانا و رباعيلري، استانبول، 1932.
· شرف الدين سالت قايا، مولوينين توركجه شعرلري، 1934.
· مجدود منصور اوغلو، مولوي ديواني، استانبول، 1954.
· بديع الزّمان فروزانفر، ديوان كبير مولوي، تهران، اميركبير، 1361.
حسين محمدزاده صديق، سيري در اشعار تركي مكتب مولويه، انتشارات ققنوس، تهران، 1369.
برگرفته از وبسایت یوردوموز یواموز (http://isamajidi.blogfa.com) و با تشکر از عیسی مجیدی
نظرات شما عزیزان: